Hoe mijn missie om leerlingen te leren reflecteren begon
Zo’n vier jaar geleden verzuchtte mijn stiefvader Justin (docent economie en mentor) tegen mij: “Onze school gelooft er heilig in dat ze leerlingen leren reflecteren, maar ik geloof er niets van. Ieder jaar voer ik vier keer exact dezelfde gesprekken met leerlingen en het lijkt wel of ze er niets van opsteken. Kun jij eens in de wetenschap van reflecteren duiken en er een workshop over geven voor mijn collega’s?”
Dat was het startschot van een behoorlijk uit de hand gelopen project. Spoiler: het mondde uit in een mobiele applicatie (Zelfi) die het reflectieproces ondersteunt bij jongeren. In deze blog sta ik stil bij het vier jaar durende proces van het ontwikkelen en testen van de app. Daarnaast sta ik stil bij hoe de app het thuis leren kan ondersteunen. Nu al overtuigd :P, ga dan meteen naar onze kersverse website.
Een klein onderzoekje naar reflectieformulieren
Voordat ik de literatuur in dook, vroeg ik Justin hoe zijn school leerlingen leerde reflecteren. Het kwam erop neer dat leerlingen na ieder rapport, viermaal per jaar, een reflectieformulier invulde. Ik kreeg inzage in 150 (anoniem) ingevulde formulieren.
Beknopte samenvatting:
- Bij de eerste vraag moesten leerlingen hun cijfers invullen.
- Gevolg: bij alle vervolgvragen hadden leerlingen het alleen nog maar over cijfers (“Ik ga nu echt een voldoende halen voor Engels”).
- De vragen waren gericht op een lange periode, zoals ‘Wat ga je volgend semester anders/beter doen?’
- Gevolg: jongeren verzandden in algemeenheden. “Ik ga volgend semester beter mijn best doen/ een hoger cijfer halen.”
- Er werd uitvoerig stilgestaan bij incompetenties. ‘Wat kan beter’, ‘Wat ga je hieraan doen’, ‘Wat ga je in het vervolg concreet doen?’
- Gevolg: jongeren worden zich heel erg bewust van zaken die ze niet zo goed kunnen, terwijl de kans veel groter is dat ze later aan de slag gaan met iets dat ze wel goed kunnen.
- De vragen waren heel eenzijdig. De vragen kwamen altijd vanuit de docent/mentor.
- Gevolg:; jongeren vullen vooral vaak in wat zij denken dat docenten en mentoren willen horen. Ze gaven ‘sociaal wenselijke’ antwoorden, een bekend fenomeen voor onderzoekers.
Mijn advies over reflecteren
In een workshop aan een groep docenten van het Erasmus College deelde ik mijn bevindingen. Ook vergeleek ik de bevindingen met wetenschappelijke inzichten over gewoontevorming en reflecteren. Kort samengevat was mijn advies:
- Gebruik een reflectiecyclus. Laat leerlingen eerst een (gedrags)plan maken, laat ze het plan uitvoeren en laat ze vervolgens reflecteren op hoe het ging. Gebruik die reflectie-uitkomsten om het plan te verbeteren.
- Zet in op de principes van gewoontevorming. Zorg dat het plan een duidelijke trigger, actie, gedrag en evaluatiemoment bevat.
- Verleg de focus van cijfers/resultaat naar gedrag en het leerproces. Hoe heb je geleerd? Wat voor studietechniek heb je precies ingezet?
- Focus op competenties én incompetenties. ‘Wat ging je wél al goed af?’,
‘Is dat iets waar je later wat mee zou willen doen?’
- Verkort de reflectieperiode. Zorg dat leerlingen dagelijks kort reflecteren op de dag waarop ze hebben gestudeerd, in plaats van over een hele periode.
Vooral de dagelijkse reflectie stootte de gegadigden tegen de borst. “Moet ik dan iedere dag bezig zijn met reflecteren? Daar is echt geen tijd voor”.
Goed om te weten, ik heb een post-doc gedaan over gewoontevorming. Dus ja, als je van reflecteren een goede gewoonte wilt maken, dan helpt het enorm als je er dagelijks even kort aandacht aan besteedt. Maar natuurlijk begreep ik de realiteit van de klassenpraktijk ook. Elke dag een formulier invullen is een hoge belasting voor zowel de docent als de leerling.
Workshop over de wetenschap achter reflecteren
Het ontwikkelen van de app
Terug naar de tekentafel dus! Zou het niet mogelijk zijn een app te ontwikkelen, die de taken uit handen van de docent neemt en die het voor leerlingen eenvoudiger maakt om te reflecteren?
Leuk idee, maar helaas ben ik geen appontwikkelaar. Ik besloot mijn idee voor een app op te schrijven en te pitchen op de ‘Neuroscience Education Hackathon’ van de Radboud Universiteit. Daar kon je een team vormen met een aantal programmeurs om samen een app te ontwikkelen. Het idee was er al; het moest alleen gemaakt worden. In een tweetal dagen werd een prototype uit de grond gestampt, die vervolgens de eerste prijs kreeg van de jury.
Een eerste prototype van Zelfi ontving de eerste prijs op de ‘Neuroscience Education Hackathon’ van de Radboud Universiteit
Onderzoek met de app; de docent-app combinatie werkt het best
Nu het idee uitvoerbaar bleek en enthousiast werd ontvangen, heb ik met het hoofd van het gewoontevormingslab van de Universiteit van Amsterdam, Sanne de Wit, bij het NWO een subsidie aangevraagd en ontvangen. Inmiddels is de app twee jaar lang uitvoerig getest op vijf middelbare scholen. Dit zijn de bevindingen:
- De app is geen wondermiddel op zich, maar een verlenginstrument van de docent, op plekken waar de docent of ouder niet kan zijn, zoals thuis.
- In condities waar leerlingen alleen de app kregen zonder verdere instructie lieten leerlingen de app relatief snel links liggen.
- In condities waar docenten geïnstrueerd werden over plannen, concentreren en reflecteren en hoe ze daar de app voor konden inzetten haalden we mooie resultaten. Een kwart van de leerlingen werd beter in plannen, concentreren en/of reflecteren. De overige leerlingen gingen er niet aantoonbaar op vooruit, maar ook niet op achteruit.
Inzetten op docenten én de app
Door deze bevindingen richten we ons niet op de verkoop van losse apps, maar bieden we de app kosteloos aan in combinatie met workshops/webinars voor docenten/mentoren. In die workshops/webinars maken de deelnemers kennis met de wetenschap achter plannen, concentreren en reflecteren. Ook gaan we in op het belang van motivatie. Noem reflecteren bijvoorbeeld vooral geen reflecteren bij leerlingen. Kaart het onderwerp liever aan met filmpjes van sporters, artiesten, influencers of vloggers die ze wel interessant vinden. Verder wordt natuurlijk uitvoerig stilgestaan bij hoe docenten de app klassikaal in kunnen zetten.
Hoe de app werkt
De app werkt als volgt. Een leerling heeft een probleem dat de leerling zelf of de docent signaleert. Bijvoorbeeld; “ik heb moeite om thuis te leren omdat ik thuis liever een spel speel op de gamecomputer.” Zelfi helpt leerlingen in heel kleine stapjes om hiervoor een gedegen plan te maken. Hierbij houdt Zelfi rekening met drie belangrijke aspecten van gewoontevorming:
- een duidelijke trigger – een signaal of situatie die het gedrag uiteindelijk automatisch in gang brengt)
- het gedrag
- de beloning.
Als je hierover meer wilt weten, lees dan mijn eerdere artikelen hierover. Links vind je aan het einde van deze blog.
Vervolgens vraagt de app je om je plan in de agenda te zetten. Ook herinnert de app je aan je taken. 80% van de leerlingen in ons onderzoek waardeerde deze functie het meest en Zelfi zorgde ervoor dat er significant minder huiswerk werd vergeten.
Zodra het plan is ingevuld, kunnen leerlingen ermee aan de slag gaan. Een zelf uitgekozen trigger (bijvoorbeeld ‘na het avondeten’, ‘na het ontbijt’) of een herinneringsnotificatie geeft het startsignaal aan. Vervolgens helpt Zelfi om de aandacht te richten op het concentratieproces. De leerling krijgt vragen zoals ‘Zijn er nog zaken die je afleiden in je kamer?’, ‘Staat je website blocker aan?’, ‘Staat je telefoon op de vliegtuigstand, zodat je niet afgeleid wordt?’ Op deze manier ondersteunt Zelfi leerlingen met zelfregulatie op plekken waar de docent of ouder niet bij kan zijn.
Wanneer leerlingen klaar zijn met leren begint het reflectieproces. Zelfi pakt willekeurig vier vragen uit een database van tientallen vragen, om te voorkomen dat het reflecteren saai wordt. Ook nodigt de app je uit om na te denken over je plan. ‘Kan de trigger, actie of beloning misschien nog beter?’, ‘Kun je misschien je plan voor morgen nog beter maken?’ en ‘Heb je al eens een andere leermethode geprobeerd?’ Alle wetenschappelijk onderbouwde leertips van het leerplatform dat docent Wessel Peeters en ik hebben opgezet (Leer.tips) zijn namelijk geïntegreerd in de app.
Na het afronden van taken krijgt de leerling bemoedigende digitale schouderklopjes van de Zelfi-geiten, in de vorm van grappige gifjes (bewegende plaatjes). Verder kunnen leerlingen in een kalender een zo lang mogelijk aangesloten reeks proberen te halen waaraan ze zich aan hun plan houden. Zo’n ‘behavioural streak’ vinden veel mensen erg motiverend.
Ook kunnen leerlingen punten krijgen om hun selfie te versieren. Toegegeven, dit vonden de kinderen bij lange na niet zo cool als Instagram en Snapchat, maar dit is dan ook het eerste onderdeel dat we nog graag aan willen pakken wanneer er inkomsten binnenkomen.
Leerlingen kunnen terugzien wat ze hebben ingevuld en docenten kunnen meekijken. Op die manier krijg je als docent écht inzage in het leerproces en het leergedrag in plaats van alleen de resultaten. Bovendien kun je als docent in een oogopslag zien waar de problemen liggen bij een leerling. Bijvoorbeeld waardoor een leerling zich laat afleiden, dat een leerling heel veel binge-leert of dat een leerling regelmatig gestrest is. De app maakt het de docent een stuk makkelijker deze thema’s te bespreken. Het uiteindelijke resultaat is dat de docent sneller en effectiever feedback kunt geven op de probleempunten van de leerling.
Bekijk de mogelijkheden!
Zelfi staat voor de combinatie van Zelfstandig en selfie. Want uiteindelijk leren we leerlingen om zelfstandig te plannen, concentreren en reflecteren. Je kunt je wel voorstellen dat juist in deze vreemde periode, waar leerlingen meer op zichzelf zijn aangewezen om thuis te leren, Zelfi het leven van zowel leerlingen als docenten vergemakkelijkt.
Lijkt het je wat? Bekijk dan onze gloednieuwe website voor de mogelijkheden!
Eerst meer lezen?
- Lees hier waarom we onze focus van cijfers naar gedrag moeten weerleggen
- Lees hier de theorie achter Zelfi
- Lees hier hoe wij leerlingen leren reflecteren
- Lees hier waarom gewoontevorming, en dus Zelfi, cruciaal is voor het ontwikkelen van eigenaarschap
- Lees hier waarom ik me zo met het onderwijs bemoei
- Lees hier meer over concentratieproblemen en wat je eraan kunt doen
- Lees hier wat je kunt doen tegen digitale afleiding
